Centrum Informacji Turystycznej w Oświęcimiu
Obecny budynek zamku oświęcimskiego wzniesiono na początku XVI wieku, a w wiekach następnych wielokrotnie przebudowywano. Pierwszy zamek - siedziba kasztelana w XII wieku - był zapewne drewniany, tak jak cały, funkcjonujący na wzgórzu zamkowym od około stu lat, gród. W czasie badań archeologicznych, w rejonie wieży obronnej, odkryto duży fragment - prawdopodobnie drogi wewnątrzgrodowej ułożonej z drewnianych bali. Gród był ufortyfikowany, tzn. otoczony wałem ziemnym z częstokołem.
Za panowania księcia Mieszka II opolskiego, w 1241 roku, Oświęcim został zniszczony przez Tatarów. Spalony gród odbudowano, rozpoczynając budowę murowanej wieży obronnej. Pierwszym księciem, który zamieszkał w oświęcimskim zamku był Władysław, syn Mieszka I księcia cieszyńskiego. Za czasów jego panowania, tj. w pierwszej połowie XIV wieku, ukończono budowę wieży obronnej, z fundacji książęcej pary wybudowano kościół i klasztor dominikanów. Brak jednak jakichkolwiek źródeł historycznych i ikonograficznych na temat zamku książęcego - nawet nie jest znane jego usytuowanie w obrębie wzgórza, które w XIV lub XV wieku opasano murem obronnym. Zamek w tym okresie gościł w swoich murach wiele znakomitości. Oświęcim, usytuowany na skrzyżowaniu głównych szlaków komunikacyjnych, był dla nich dogodnym miejscem noclegu. Pierwsza informacja dotyczy Elżbiety Rakuszanki - przyszłej żony Kazimierza Jagiellończyka, która na przełomie stycznia i lutego 1454 roku zatrzymała się w oświęcimskim zamku, po drodze do Krakowa, a towarzyszył jej orszak panów czeskich, austriackich i morawskich. Od momentu sprzedaży księstwa oświęcimskiego w XVI wieku, królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi przez księcia Jana IV, w zamku rezydowali kasztelanowie królewscy. W tym czasie - od 27 do 29 lipca 1471 roku gościł w oświęcimskim zamku niezwykły orszak - król Kazimierz Jagiellończyk wraz z żoną Elżbietą, trzema biskupami polskimi i siedmioma książętami śląskimi, żegnał jadącego do Pragi syna - królewicza Władysława, którego prawa do korony czeskiej uznał czeski sejm. Przez trzy dni pobytu w Oświęcimiu towarzyszyło im siedem tysięcy jazdy i dwa tysiące piechoty - prawdopodobnie rozlokowanych po okolicznych wsiach. Trzy lata później, w 1474 roku, przebywał w oświęcimskim zamku książę rybnicki Wacław, który szukał tu pomocy i schronienia przed wojskami króla Węgier - Macieja Korwina.
Średniowieczny zamek spłonął w 1503 roku wraz z kościołem parafialnym i dużą częścią miasta. Odbudowano go w ciągu 5 lat na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka. Prace przy wzmacnianiu i rekonstrukcji murów trwały do 1534 roku. Z tego okresu do dziś zachowany jest fragment muru obronnego z basteją w północno-wschodniej części wzgórza oraz najstarsza, południowa część obecnego budynku zamkowego. W 1510 roku gościł w odbudowanym już zamku poseł papieski - tzw. "legat posłany", który przebywał w Polsce ze specjalną misją. Kilka lat później - 11 i 12 kwietnia 1518 roku, zatrzymała się w oświęcimskim zamku Bona Sforza d'Aragona, która z licznym orszakiem panów świeckich i duchowieństwa, jechała z Bari do Krakowa na swój ślub z Zygmuntem I i koronację. Również przyszła żona Zygmunta Augusta - Elżbieta Habsburżanka, zatrzymała się w Oświęcimiu. Był to koniec kwietnia 1543 roku. Witał ją tutaj orszak żon polskich dostojników państwowych z Krakowa. Prawdopodobnie, w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku, zatrzymał się w oświęcimskim zamku król Henryk Walezy - uciekający potajemnie z Polski do Francji.
Na początku XVII wieku zamek znów spłonął. W czasie odbudowy poszerzono go, przesuwając ścianę wschodnią w kierunku krawędzi wzgórza o około 2m. W czasie "potopu" szwedzkiego zamek został dwukrotnie zdobyty a następnie spalony przez Szwedów. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę. Mimo uchwały sejmowej, nakazującej pilne prace remontowe, nigdy już nie odzyskał dawnej świetności. Z dawnych zamkowych zabudowań jedynie wieża przetrwała następne stulecia. Na początku XIX wieku miały miejsce dwie katastrofalne w skutkach powodzie. W 1805 roku Soła przesunęła swoje koryto pod samo wzgórze zamkowe, a w 1813 roku wezbrała tak gwałtownie, że niemal połowa wzgórza wraz z budynkami runęła do wody. W tym czasie w zrujnowanym zamku i w wieży obronnej urządzono skład soli. Kilka lat później władze austriackie przeznaczyły zamek do rozbiórki - jednak ruinę kupił na licytacji Kajetan Russocki - były adiutant Napoleona Bonaparte. Urządził w zamku kancelarię dominialną i urząd pocztowy. Zamek odziedziczyła po nim córka - Leokadia Dąbska, której dzieci sprzedały później zadłużony budynek kupcom żydowskim: Landauowi, Schnitzerowi i Schönkerowi. Nowi właściciele urządzili w nim wtedy składy handlowe.
W 1904 roku kupił zamek Karol Kaszny - urzędnik kolejowy, który przeprowadził remont zamku i wieży, a następnie urządził w nim hotel "Zamek", winiarnię i piwiarnię. W tym czasie zamek został podwyższony o jedną kondygnację a na ścianie wschodniej umieszczono tarczę herbową ze stylizowanym orłem piastowskim z literą "O" na piersi - nawiązującą do księstwa oświęcimskiego. W 1910 roku Kaszny wydzierżawił zamek nowo powstałemu Starostwu Oświęcimskiemu. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w zamku mieściły się biura starosty. Następnym właścicielem zamku był Jakub Haberfeld, który urządził w nim skład wódek i win ze swojej fabryki. W 1926 roku Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej wykupił zamek, a w latach 1928-1931 przeprowadzono jego kapitalny remont. Między wieżą obronną a zamkiem, w miejsce zabudowy parterowej, wzniesiono w tym czasie dwupiętrowy budynek z ryzalitem zwieńczonym neorenesansową attyką, na której umieszczono metalową sylwetę orła w koronie. Orzeł ten w 1939 roku został zrzucony przez Niemców do Soły. Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Zamek w Oświęcimiu a jego kopia od kilku lat zdobi attykę zamku.
Od 1929 do 1932 roku w zamku miał siedzibę samorządowy powiat oświęcimski. W 1932 roku Wydział Powiatowy w Białej wystawił zamek na sprzedaż, jednak do wybuchu II wojny światowej nie znalazł się nikt chętny do jego kupienia. W czasie wojny w zamku mieściły się niemieckie władze okupacyjne. W latach powojennych w zamku znajdował się początkowo Urząd Gminy Zbiorowej, a od 1952 roku Powiatowa Rada Narodowa w Oświęcimiu. Od 1975 do 1987 roku zamek był siedzibą władz miejskich Oświęcimia. W latach 1999-2000 wyburzono klatkę schodową łączącą zamek z wieżą obronną i przeprowadzono badania archeologiczne w obrębie budynku zamkowego i wieży. W 2004 roku Urząd Miasta Oświęcim przeprowadził, przy wsparciu dotacji ze środków unijnych, kapitalny remont zabytku, który zakończył się w 2006 r. Z dniem 1 stycznia 2010 roku rozpoczęła swoją działalność instytucja kultury pod nazwą "Muzeum Zamek w Oświęcimiu", działająca w oparciu o istniejące wcześniej Zbiory Historyczno-Etnograficzne.
Źródło: "Oświęcim. Ponad 800 lat historii. Zabytki miasta" wyd. Urząd Miasta Oświęcim (https://it.oswiecim.pl/pliki/Folder_Zabytki_2015_PL_NET.pdf)
Drugi z tuneli, wykonany został w okresie okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. Najprawdopodobniej jego powstanie jest związane z planami przebudowy miasta w okresie okupacji i połączenia najważniejszych budynków siecią tuneli prowadzących do schronów. Tunel w całości wybudowany został w technice prefabrykatów żelazobetonowych. Wielokrotnie zmienia swój przekrój. Na skrzyżowaniach mamy do czynienia z budowlą o przekroju prostokątnym, na dalszych odcinkach przeważa przekrój łukowy o szerokiej podstawie lub prostokątny z dodatkowymi podporami skośnymi i wąskim sufitem. Długość tunelu wynosi ok. 60 metrów.
W tunelach utworzono Interaktywną Trasę Historyczną "Gra o Niepodległą", która ma charakter fabularnej ścieżki i dotyczy wydarzeń z okresu I wojny światowej na ziemiach polskich (1914 - 1918).
--------------
Muzeum Zamek w Oświęcimiu od 2018 roku prowadziło prace
związane z realizacją inwestycji "Przebudowa tuneli pod wzgórzem
zamkowym w zakresie dostosowania do potrzeb zwiedzających wraz z
zabezpieczeniem wzgórza zamkowego i muru oporowego w Oświęcimiu".
W ramach zadania został opracowany projekt Interaktywnej
Trasy Historycznej "Gra o Niepodległą".
Kaplica św. Jacka jest jedynym zachowanym budynkiem z zespołu klasztornego dominikanów w Oświęcimiu. Wzniesiona z fundacji książęcej, tak jak pozostałe budynki dominikańskie, w pierwszej połowie XIV wieku, pierwotnie pełniła funkcję kapitularza - czyli miejsca narad zakonników. W 1594 roku kapitularz ten został przemianowany na kaplicę pod wezwaniem św. Jacka Odrowąża . W XIX w. w kaplicy urządzono skład kości i szmat. W 1894 roku komitet obywatelski utworzony przez ks. Andrzeja Knycza, wykupił kaplicę z rąk kupców żydowskich. Dzięki komitetowi odrestaurowano ją pod nadzorem konserwatorskim prof. Odrzywolskiego, a już 19 sierpnia 1894 roku, w dniu św. Jacka, odbyła się uroczystość poświęcenia budynku. W tym czasie kaplica została w niewielkim stopniu przebudowana - wyburzono przedsionek, a rozetkę z niego wmurowano nad wejściem, zmieniono dach z czterospadowego na dwuspadowy, dodano szczyty z blendami, powiększono okna i umieszczono na dachu sygnaturkę. Poza tymi zmianami kaplica zachowała swój gotycki charakter. Jest budowlą dwuprzęsłową z nietynkowanej cegły, wzniesioną na planie prostokąta, z przyporami, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z kamiennymi żebrami i zwornikami. Z wystroju kaplicy zachowało się tylko XVII-wieczne marmurowe epitafium Mikołaja Mostowskiego. W czasie przebudowy ruin kościoła Św. Krzyża do podziemi kaplicy św. Jacka przeniesiono szczątki osób pochowanych w krypcie pod prezbiterium.
Podczas prac konserwatorskich prowadzonych w latach 2014 - 2018 dokonano renowacji zewnętrznych ścian kaplicy oraz dachu, do środka kaplicy powróciły odnowione witraże, w tym najcenniejsza kompozycja z 1896 roku przedstawiająca postać św. Jacka, a także przywrócono blask XVI- i XIX-wiecznym polichromiom, które wydobyto spod kilku warstw tynków.
Jedyna zachowana do dziś w Oświęcimiu synagoga została wybudowana przez Stowarzyszenie Studiujących Misznę (hebr. Chewra Lomdej Misznajot). W 1912 r. Stowarzyszenie kupiło posesję od małżeństwa Josefa i Gizeli Glassów, rok później rozpoczęto starania o budowę własnej siedziby i domu modlitwy. Nowa synagoga powstała między 1913 a 1918 i funkcjonowała do roku 1939. Podczas wojny jej wnętrze zostało całkowicie zniszczone, natomiast budynek przekształcono w niemiecki magazyn amunicji. Po II wojnie światowej synagoga odzyskała na krótko pierwotną funkcję (1945 - ok. 1955). Modliła się w niej garstka Żydów oświęcimskich ocalałych z zagłady. Po opuszczeniu przez nich Oświęcimia w budynku znajdowały się m.in magazyny i hurtownia dywanów (1992 - 1997).W 1998 r. synagoga została zwrócona Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej, która następnie przekazała ją na rzecz Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu.
Synagoga jest częścią Muzeum Żydowskiego w którym prezentowana jest wystawa "Oszpicin. Historia żydowskiego Oświęcimia" ukazująca historię lokalnej społeczności żydowskiej, której początki sięgają drugiej połowy XVI w. Na ekspozycji prezentowane są m.in. wyjątkowe judaika pochodzące ze zniszczonej w 1939 r. Wielkiej Synagogi.
Został wytyczony w połowie XVI wieku jako główny plac handlowy w Oświęcimiu. Pierzeje kwadratowego Rynku stanowiła drewniana zabudowa, a rozplanowanie działek lokacyjnych w wielu przypadkach jest zgodne z obecną zabudową. Wiadomo, że w XVI wieku wzniesiono piętrowy ratusz, ale zabudowa przy rynku nadal była drewniana. Według relacji Jana Nepomucena Gątkowskiego pośrodku rynku znajdował się piętrowy ratusz z zegarem. Rynek otaczały wówczas trzy kamienice, figura św. Jana Nepomucena i głęboka studnia miejska. Na rynku obok ratusza znajdował się również stawek z wodą, której używano podczas gaszenia pożarów. W drugiej połowie XIX wieku, po dwóch pożarach, zabudowę przy rynku odbudowano, w większości murowaną. W czasie II wojny światowej rynek został częściowo przebudowany przez Niemców. Podcienia przy ul. Plebańskiej i w narożniku dawnego Hotelu "Herz" są częściowo zrealizowanym fragmentem projektu kompleksowej przebudowy rynku. W tym czasie została usunięta z rynku płyta Grobu Nieznanego Żołnierza i figura Św. Jana Nepomucena. Wycięto także drzewa, które posadzono w okresie międzywojennym. Dokonana w latach 2012-13 rewitalizacja płyty rynku głównego ukazuje historię miasta poprzez wyeksponowanie i podświetlenie fragmentów murów XVI w. ratusza oraz odtworzenie przedwojennej studni miejskiej.
Obszerna piętrowa kamienica wzniesiona w XIX w. Wybudował ją ówczesny proboszcz parafii WNMP - Ks. Michał Ślebarski. Jest to jednopiętrowy murowany budynek o neoklasycystycznych cechach stylowych. Podczas II wojny światowej Niemcy w nieznacznym stopniu zmienili wygląd budynku, dostosowując go do nowej funkcji - siedziby swoich władz miejskich. Dodano wówczas małą wieżyczkę na dachu oraz przebudowano wnętrza. Po wojnie kamienica była siedzibą m.in. PZPR a następnie, i tak jest do dziś, Sądu Rejonowego w Oświęcimiu.
Willa doktora Antoniego Ślosarczyka wybudowana w latach 1903-1912. Jest to murowana budowla jednopiętrowa o historyzujących cechach stylowych z przewagą elementów neorenesansowych i neobarokowych. Od wschodu do budynku przylegał duży ogród - dziś jego miejsce zajmuje parking. Willa ta nazywana jest często "zameczkiem" lub "pałacykiem", ze względu na bogactwo dekoracji mansardowych okien i ryzalit, stylizowany na wieżyczkę. Obecnie budynek nazywany jest również "Pałacem Ślubów", gdyż po konserwacji i modernizacji przeniesiono tu Urząd Stanu Cywilnego. Na piętrze, z osobnym wejściem od strony ogrodu, znajduje się piękna sala ślubów. W budynku tym od kilku lat ma także swoją siedzibę Rada Miasta Oświęcimia.
Pochodząca z II połowy XIX wieku budowla o historyzujących cechach stylowych, z przewagą elementów neogotyckich, murowana, jednopiętrowa z dwuspadowym dachem. Charakterystyczna jest asymetryczna fasada ratusza, z wieżą w osi głównego wejścia. Wieża ta jest zwieńczona attyką z krenelażem i dwoma narożnymi wieżyczkami. Na wieży ratuszowej w 1876 roku został umieszczony zegar - wymieniony na nowy w 2001. Budynek dawnego Ratusza od wielu lat nie spełnia już swojej funkcji, jednak od 1993 roku powiewa nad nim herbowa flaga miasta a w samo południe można usłyszeć stąd hejnał Oświęcimia - fragment poloneza skomponowanego przez Aleksandra Orłowskiego. Pierwotny budynek miejskiego ratusza znajdował się pośrodku Rynku już od połowy XVI wieku, odnowiony w 1792 roku spłonął podczas pożaru w 1863. Pracę nad nowa siedzibą magistratu nadzorował architekt Leopold Michla. Od 1875 roku biura władz miejskich funkcjonowały już w nowym obiekcie aż do II wojny światowej a po jej zakończeniu usytuowano magistrat w Zamku. Od 1987 roku siedziba władz miejskich została przeniesiona do budynku przy ul. Zaborskiej.
Jest to budowla orientowana, trójnawowa, z prostokątnie zamkniętym prezbiterium oraz z wieżą na osi fasady zachodniej i kaplicą przy ścianie północnej nawy. We wnętrzu kościoła sklepienia i filary zdobione są dekoracjami stiukowymi. Ołtarz główny, późnobarokowy, z naturalnej wielkości figurami śś. Piotra i Pawła pochodzi z XVIII wieku, a przebudowany został w drugiej połowie XIX wieku. Oprócz tego w kościele można zobaczyć dwa piękne krucyfiksy: XVII-wieczny w kruchcie pod wieżą i XVIII-wieczny na zewnętrznej ścianie wschodniej prezbiterium. W przejściu z nawy do prezbiterium znajduje się marmurowa chrzcielnica z metalową pokrywą z 1613 roku. Na zachodniej ścianie nawy i południowym filarze widoczne są wmurowane w ściany, marmurowe epitafia. Najstarsze z nich to epitafium z czarnego marmuru, poświęcone księdzu Hieronimowi Russockiemu - z 1681 roku, pozostałe pochodzą z XIX wieku. Ponadto w kościele przechowywane są trzy podominikańskie obrazy z XVIII wieku: Matki Bożej Różańcowej, św. Jacka i św. Dominika, feretron i ornaty - również z XVIII wieku oraz zabytkowe kielichy mszalne. W miejscu, w którym dziś znajduje się kościół WNMP, przypuszczalnie już w XII wieku istniał drewniany kościół parafialny, który spłonął podczas najazdu tatarskiego. Niszczony kolejnymi pożarami, wielokrotnie przebudowywany kościół, swoją finalną formę uzyskał w 1881 roku - po ostatniej odbudowie.
Dobrze zachowana część dawnego zespołu dworskiego pochodzącego z I poł. XIX wieku. Usytuowana we wschodniej części Dworów jest murowaną budowlą w stylu klasycystycznym. Otaczają ją jońskie pilastry podtrzymujące gzyms, na którym wspiera się kopuła zwieńczona metalowym krzyżem. Pierwotnie, w znajdującym się w środku kaplicy ołtarzu umieszczona była drewniana figura św. Barbary. Kilka lat temu zastąpiono ją figura Matki Bożej a św. Barbarę umieszczono z boku. Po obu stronach ołtarza wmurowane są w ściany epitafia. Jedna z płyt poświęcona jest pamięci majora Cezarego Hallera de Hallenburg, a druga - ostatniemu pochowanemu tu członkowi rodziny - Cezaremu Antoniemu Hallerowi (zmarł 8 lipca 1972 roku). Przy drzwiach wejściowych w posadzce, znajduje się wejście do krypty z trumnami pochowanych tutaj osób. Kaplicę otacza pozostałość po parku dworskim. Obiekt należy do Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a w niedziele i święta są tu odprawiane msze.
W 2009 roku kaplica została odremontowana.
